Ostatnie tygodnie pokazują, że opinia społeczna, sprawnie prowadzona na manowce przez aktywistów różnorakich forów internetowych, stała się ofiarą daleko idących uproszczeń w zakresie dotyczącym charakteru i celu stosowania przewidzianego przez Kodeks postępowania karnego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. Najczęstsze z tych uproszczeń to opinie w postaci twierdzeń, że skoro jest przyznanie się do winy, to nie ma wątpliwości co do zasadności i potrzeby pozbawienia wolności oraz, że obawa matactwa w sprawie zagrożonej surową sankcją karną jest tak oczywista, że nie ma potrzeby analizowania czegokolwiek innego. Co do pierwszej opinii sprawa jest jasna – zanim nie zostanie wydany prawomocny wyrok skazujący, nie może być mowy o karaniu, bowiem wymiar sprawiedliwości w takiej sytuacji nie byłby potrzebny, a wystarczył by zwykły samosąd. W zakresie tej drugiej opinii nasuwa się natomiast smutna refleksja, że co do zasady jest ona zgodna z dość uproszczonym przekazem płynącym zwykle od oskarżyciela publicznego, w sposób naturalny zainteresowanego „zamknięciem” podejrzanego. Czy jednak ten uproszczony przekaz jest etycznie właściwy i społecznie uzasadniony? Odpowiedzieć na to można wyłącznie wówczas, gdy można jego skutek odczuć na własnej skórze, czego doświadczył nasz Klient odbierając wiele niepochlebnych, czy wręcz obraźliwych opinii o swojej osobie, ukształtowanych przez mity i niedopowiedzenia kreowane na różnorakich forach społecznościowych.
Wydaje się zatem, że istnieje potrzeba przywołania oczywistych dla prawników, choć najczęściej nieznanych pozostałym zainteresowanym, przepisów, jak również odwołania się do orzecznictwa europejskiego oraz krajowego, tym bardziej, że wykonywana przez Kancelarię MCP obrona Pana Kamila Durczoka w sprawie, w której Prokuratura Regionalna w Katowicach żądała zastosowała w jego przypadku tymczasowego aresztowania, zaowocowała orzeczeniami sądów dwóch instancji, które pokazują trzeźwy i właściwy, bo zgodny z rolą procesową instytucji tymczasowego aresztowania, wyważony stosunek do tego środka zapobiegawczego.
Kodeksowe przesłanki zastosowania tymczasowego aresztowania
Tymczasowe aresztowanie jest najbardziej restrykcyjnym środkiem zapobiegawczym jaki przewidują polskie przepisy. Stąd może być ono stosowane wyłącznie na podstawie postanowienia sądu, w ściśle określonych sytuacjach.
Przepisy Kodeksu postępowania karnego wskazują, że tymczasowe aresztowanie może być zastosowane, jeżeli zachodzi:
- 1. uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu,
- 2. uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne.
Dodatkowo w § 2 art. 258 k.p.k wskazano, że jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą.
Tu pojawia się swoista pułapka, która najczęściej prowadzi do wskazanego we wstępie uproszczenia. Polega ona na tym, że surowość grożącej kary stanowi jedynie okoliczność (fakt) uzasadniający domniemanie wystąpienia obawy bezprawnego utrudniania przez podejrzanego prowadzonego postępowania, a nie, jak to się obiegowo przyjmuje, okoliczność, która uzasadnia samoistnie zastosowanie tymczasowego aresztowania. Tę zawiłość interpretacyjną trafnie wyjaśnia uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2012 roku (KZP 18/11), w myśl której podstawy stosowania tymczasowego aresztowania, określone w art. 258 § 2 k.p.k., przy spełnieniu przesłanek wskazanych w art. 249 § 1 k.p.k. i art. 257 § 1 k.p.k. oraz przy braku przesłanek negatywnych z art. 259 § 1 i 2 k.p.k., stanowią samodzielne przesłanki stosowania tego środka zapobiegawczego. Odnosząc się do tego poglądu, nie sposób przejść obojętnie obok analizy spełnienia się w niniejszej sprawie przesłanek, których wystąpienie, w myśl cytowanego judykatu, jest warunkiem sine qua non, zastosowania najdalej idącego środka zapobiegawczego.
Sąd Rejonowy Katowice Wschód w Katowicach w postanowieniu z dnia 4 grudnia 2019 r (sygn. akt IV Kp 1016/19) nieuwzględniającym wniosku Prokuratury Regionalnej w Katowicach o zastosowanie w stosunku do naszego Klienta tymczasowego aresztowania, opierając się na postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 19.11.1996r (sygn. akt IVKZ 119/96) wskazał, że domniemanie z art. 258 § 2 k.p.k. może być obalone, o ile okoliczności konkretnej sprawy pozwalają zasadnie uznać, że mimo postawienia podejrzanemu zarzutu dokonania ciężkiego przestępstwa i grożącej mu surowej kary, nie istnieje ze strony podejrzanego niebezpieczeństwo zakłócenia prawidłowego przebiegu postepowania. Obawa utrudniania postępowania nie może być ogólna i abstrakcyjna. Nie wchodząc w szczegóły wynikające z zebranego w sprawie naszego Klienta materiału dowodowego, wystarczy powiedzieć, że poziom braku konkretyzacji obaw gospodarza śledztwa w prowadzonej przez nas sprawie oraz wskazywane przez obrońców okoliczności wykazujące pozorność tych obaw przesądziły o decyzji sądu, w myśl której pomimo oczywistej potrzeby zabezpieczenia właściwego toku postępowania, nie istniała potrzeba tymczasowego aresztowania naszego Klienta.
Analizując przesłanki wskazane w cytowanej uchwale wskazać należy, ze w myśl art. 249 § 1 k.p.k. środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Rozumieć to należy w ten sposób, że brak wykazania związku pomiędzy grożącą podejrzanemu karą a obawą bezprawnego utrudniania prawidłowego przebiegu postępowania powodowałoby, że pozbawienie wolności mogłoby nastąpić także wtedy, gdy w sprawie nie występują okoliczności uzasadniające obawę bezprawnego utrudniania przez podejrzanego prawidłowego przebiegu postępowania. Taka wykładnia omawianego przepisu stwarzałaby możliwość stosowania tymczasowego aresztowania, choć w sprawie nie występują realne (rzeczywiste) okoliczności uzasadniające przyjęcie obawy bezprawnego utrudniania prawidłowego toku postępowania. Tym samym tymczasowe aresztowanie mogłoby następować pomimo braku rzeczywistej potrzeby ochrony prawidłowego toku postępowania. Przepis art. 258 § 2 k.p.k. rozumiany w wymieniony sposób powodowałby, że tymczasowe aresztowanie stosowane byłoby automatycznie, niezależnie od tego, czy zachodzi, czy nie zachodzi uzasadniona obawa bezprawnego utrudniania postępowania, a zatem czy w rzeczywistości występuje uzasadnione zagrożenie dla prawidłowego przebiegu postępowania karnego, czy takie zagrożenie nie występuje. W takim wypadku tymczasowe aresztowane nie spełniałoby w żadnym stopniu funkcji zabezpieczającej prawidłowy tok postępowania, ale miałoby funkcję czysto represyjną, polegającą na antycypowaniu kary pozbawienia wolności. Z tego powodu za każdym razem, gdy rozważa się potrzebę zastosowania tego środka zapobiegawczego, należy zważyć, czy domniemanie wynikające z art. 258 § 2 k.p.k. można w oparciu o realne, obecne w konkretnie badanej sprawie, okoliczności obalić.
Skracając powyższe wywody do jednego zdania można byłoby powiedzieć, że przesłanką uzasadniającą zastosowanie środka zapobiegawczego, w tym tymczasowego aresztowania, nie jest więc okoliczność, że podejrzanemu przedstawiono zarzut popełnienia określonego przestępstwa bądź realnie grozi surowa kara, ale wypływająca stąd obawa, że będzie on bezprawnie utrudniał prawidłowy tok postępowania. Co oczywiste jednak – obawa ta musi realnie istnieć.
Zasada minimalizacji przy stosowaniu środków zapobiegawczych.
Drugą z wymienionych w cytowanej wyżej uchwale przesłanek jest zawarta w art. 257 § 1 k.p.k. zasada minimalizacji przy stosowaniu środków zapobiegawczych, zgodnie z którą tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy.
Zgodnie z tą zasadą zastosowany środek zapobiegawczy musi być adekwatny do stopnia ryzyka nieprawidłowego przebiegu postępowania. Środek zapobiegawczy będzie zaś proporcjonalny do stopnia występujących zagrożeń, jeżeli będzie celowy, a więc będzie zmierzał do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania przez eliminowanie bądź ograniczenie tych zagrożeń, oraz proporcjonalny w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdy będzie zabezpieczał prawidłowy tok postępowania w sposób adekwatny do stopnia występujących zagrożeń (tak wyrok ETPC z 30.o4.2013 r., Tymoshenko przeciwko Ukrainie, skarga Nr 49872/11).
W powołanym wyroku Trybunał przyjmuje, że pozbawienie wolności jest tak poważnym środkiem, że jest on wyłącznie usprawiedliwiony w sytuacji, w której inne mniej surowe środki zostały rozpatrzone i uznane za niewystarczające w celu zabezpieczenia osoby lub interesu publicznego, który może wymagać by dana osoba była zatrzymana. Wymagane jest, aby sąd krajowy przed zastosowaniem takiego środka poważnie rozważył zastosowanie wobec zatrzymanego środków łagodniejszych niż pozbawienie wolności (wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 19 listopada 2013 r. nr 69398/11 w sprawie El Kashif przeciwko Polsce).
Zgodnie z powołanym wyżej orzecznictwem, jeżeli możliwe jest zastosowanie łagodniejszego środka zapobiegawczego np. poręczenia majątkowego lub zakazu opuszczania kraju, w danej sprawie i na jej aktualnym etapie, a będzie to środek wystarczający do prawidłowego zabezpieczenia toku postępowania, to nie ma potrzeby stosowania tymczasowego aresztowania, gdyż jego zastosowanie mogłoby stanowić naruszenie powołanych wyżej przepisów.
Fakultatywne stosowanie tymczasowego aresztowania
Choć cytowana uchwała na to wprost nie wskazuje, w przypadku orzekania o zastosowaniu tymczasowego aresztowania trzeba też mieć na uwadze, że zgodnie z dyrektywą adekwatności (proporcjonalności) środków zapobiegawczych, zawartą w art., 258 § 4 k.p.k. sąd powinien rozpatrywać każdy przypadek indywidualnie. Nakazuje ona przed zastosowaniem określonego środka zapobiegawczego rozważyć rodzaj i charakter obaw, które zostały wskazane w powołanym wyżej przesłankach (np. obawa ucieczki lub matactwa).
Wymieniona dyrektywa nakazuje także rozważenie nasilenia zagrożenia danych obaw dla prawidłowego przebiegu postępowania w określonym jego stadium. Organy procesowe, podejmując decyzje w przedmiocie środków zapobiegawczych, powinny wziąć pod uwagę rodzaj i charakter tych obaw i odnosić je do etapu, na którym znajduje się postępowanie w konkretnej sprawie. Przykładowo, jeżeli w danej sprawie przesłuchano kluczowych świadków przed złożeniem wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania, to obawa matactwa wydaje się być niewielka, gdyż podejrzany ma ograniczone możliwości wpływania na zeznania świadków na danym etapie postępowania.
Takie stanowisko przyjął też Sąd Rejonowy Katowice-Wschód w Katowicach w cytowanym wyżej postanowieniu z dnia 4 grudnia 2019 r, Sąd w uzasadnieniu tego postanowienia wskazał, że obawa matactwa, która uzasadniałaby zastosowanie tymczasowego aresztowania powinna wynikać z konkretnych okoliczności faktycznych, występujących w danej sprawie, świadczących o możliwości oddziaływania podejrzanego na tok procesu w sposób wskazany w art. 258 § 1 pkt 2 k.p.k.
Komentując tę tezę należy stwierdzić, iż prowadzi ona do wniosku, że skoro organ wnioskujący o zastosowanie tymczasowego aresztowania takich okoliczności nie wykazał, trudno hipotetycznie przyjmować, że wystąpią.
Trzeba wreszcie podkreślić, że w żadnym z przywołanych wyżej przepisów ustawodawca nie nakazał sadowi orzekającemu stosować tymczasowego aresztowania. Każdy z nich przyznaje sądowi możliwość zastosowania tego środka po wcześniejszym uważnym zbadaniu wszystkich przesłanek oraz determinujących ich okoliczności danej sprawy.
Czy grożąca podejrzanemu wysoka kara może być samodzielną przesłanką stosowania tymczasowego aresztowania?
W kontekście powołanych wyżej argumentów, wskazać należy, że automatyczne stosowanie tymczasowego aresztowania w każdej sprawie, gdy oskarżonemu (podejrzanemu) grozi wysoka kara, o której mowa w art. 258 § 2 k.p.k., jest niedopuszczalne. Byłoby by to niezgodne z ustawowym celem stosowania środków zapobiegawczych (art. 249 § 1 k.p.k.) oraz z zasadą proporcjonalności ograniczenia wolności jednostki (art. 41 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP). Dodać należy, że z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 07.10.2008 r. (P 30/07, OTK 2008, Nr 8A, poz. 135) wynika, że w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji RP surowością grożącej i wymierzonej kary nie można usprawiedliwiać ingerencji w konstytucyjnie gwarantowane prawa osoby, której ma dotyczyć tymczasowe aresztowanie. W konsekwencji powołanie się na tę okoliczność nie zwalnia z obowiązku wykazania konkretnych zachowań utrudniających postępowanie (tak postanowienie SA we Wrocławiu z 10.7.2019 r., II AKz 571/19, Legalis).
Tymczasowe aresztowanie powinno być zatem stosowane w ściśle określonych sytuacjach. Każdy przypadek powinien być rozpatrywany indywidualnie, z uwzględnieniem właściwości osobistych podejrzanego, okoliczności danej sprawy, dotychczas przeprowadzanego postępowania dowodowego oraz etapu postępowania.
„Immunitet celebryty”
Na kanwie komentowanej sprawy pojawiło się w przestrzeni publicznej pojęcie „immunitetu celebryty”. Kontekst osobowy tego pojęcia przyczynił się do przyjęcia za pewną tezy, że osoby cechujące się popularnością mogą liczyć w sądzie na łagodniejsze traktowanie i jedynie to było powodem, dla której, pomimo rzekomo oczywistej i niezbędnej potrzeby osadzenia naszego Klienta w areszcie, w tym areszcie się nie znalazł.
Pozostaje nam mieć nadzieję, że niniejszy tekst, jeśli dotrze do tych, którzy uznali, że doszło w sprawie naszego Klienta do oczywistej niesprawiedliwości zasadzającej się w tezie, że „zwykły Kowalski już by siedział”, rozważą wskazane argumenty i dojdą do wniosku, że skoro sąd w II instancjach uznał, że nie ma potrzeby izolowania Pana Kamila Durczoka, to uczynił to nie z sympatii dla niego, tylko z uwagi na to, że zebrany materiał i argumenty obrony skłoniły go do przyjęcia, że nie ma takiej potrzeby i wystarczające będą wolnościowe środki zapobiegawcze. Ma to znaczenie nie tylko z uwagi na opinię o naszym Kliencie, czy opinię o sądach, ale przede wszystkim z uwagi na gwarancje i prawa osób, które w analogicznej sytuacji mogą i powinny liczyć na podobne decyzje.
Podsumować powyższe można i należy tezami z orzeczeń sądów obu instancji, wydanych w komentowanej sprawie. Sąd Rejonowy Katowice Wschód w Katowicach cytowanym wyżej postanowieniu z 4 listopada 2019 r przyjął, że „stosowanie środków zapobiegawczych, w tym i najsurowszego, jakim jest tymczasowe aresztowanie nie jest rzeczą sędziowskiej dowolności i wymaga racjonalnego rozważenia powinności ich stosowania przez pryzmat niezbędności zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. W tym zakresie należy mieć w polu widzenia zgromadzone do sprawy dowody, stan zaawansowania postępowania i sylwetkę podejrzanego. Zaakcentować trzeba, że środek zapobiegawczy choćby w najłagodniejszej postaci, będąc dolegliwym i stanowiąc ograniczenie wolności i praw obywatelskich powinien być stosowany wyłącznie wówczas, gdy jest niezbędny i nieodzowny, winien być on również proporcjonalny do sytuacji podejrzanego”. Z kolei Sąd Okręgowy w Katowicach w postanowieniu z dnia 18 grudnia 2019 r (sygn. akt XXIII Kz 519/19) wydanym w wyniku zażalenia Prokuratury Regionalnej w Katowicach na cytowany wyżej postanowienie stwierdził, że „zgodnie z art. 258 § 4 k.p.k., decydując o zastosowaniu określonego środka zapobiegawczego, uwzględnia się rodzaj i charakter obaw wskazanych w § 1-3, przyjętych za podstawę stosowania danego środka oraz nasilenie ich zagrożenia dla prawidłowego przebiegu postępowania w określonym jego stadium. Co więcej, w myśl art. 257 § 1 k.p.k., tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy. Podkreślić zatem trzeba, iż do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania wystarczające będzie zastosowanie wolnościowych środków zapobiegawczych”.
Jeżeli mają Państwo pytania z zakresu prawa karnego, uprzejmie prosimy o kontakt z Kancelarią Adwokacką Michał Ciupa i Partnerzy, za pośrednictwem danych kontaktowych znajdujących się na naszej stronie internetowej.
Adwokat Karol Rużyło
Adwokat Ewa Klich
Partnerzy w Kancelarii Adwokackiej Michał Ciupa i Partnerzy
